Kara umowna – co to właściwie jest?

– CZYM JEST?

– JAK JĄ USTANOWIĆ?

– JAK JEJ ŻĄDAĆ?

– JAK SIĘ BRONIĆ?

Kary umowne są powszechnym sposobem zabezpieczenia wykonania umowy. Nie są one jedynie domeną umów między profesjonalistami, ale często stosowane są także w tzw. obrocie nieprofesjonalnym. Kara umowna znajduje się nawet w umowie adopcyjnej mojego psa, jak również zdarza się, że jest wpisywana do umów zlecenia czy dzieło. Jest ona także częstym postanowieniem umów deweloperskich. Warto zatem wiedzieć z czym wiąże się kara umowna i w jakich sytuacjach może być nieważna, a także jak się przed nią bronić lub jej dochodzić, jeśli to nam się należy.

Czym jest kara umowna?

Kara umowna uregulowana została w art. 483 kodeksu cywilnego. Jak stanowi przepis, kara umowna jest zastrzeżeniem umownym, zgodnie z którym naprawienie szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego nastąpi przez zapłatę określonej sumy.

Oznacza to, że:

1. zastrzeżenie kary umownej musi znaleźć się w umowie,

2. zastrzeżenie kary umownej musi dotyczyć zobowiązania niepieniężnego.

[zobowiązanie niepieniężne, czyli zobowiązanie majątkowe lub niemajątkowe, ale niemające charakteru pieniężnego – np. wykonanie usługi jest zobowiązaniem niepieniężnym, a zapłata za tę usługę jest zobowiązaniem pieniężnym]

Jak wprowadzić karę umowną do umowy?

Wprowadzić do umowy można różne konstrukcje kary umownej:

• kara umowna wyłączna (gdy zastrzeżona zostaje kara umowna, która stanowi tzw. zryczałtowane odszkodowanie – tj. nie ma możliwości dochodzenia odszkodowania za szkodę ponad karę umowną);
• kara umowna zaliczalna (gdy zastrzeżona zostaje kara umowna z możliwością dochodzenia odszkodowania przenoszącego wysokość kary umownej – wówczas należy wykazywać wysokość szkody, a kara umowna zostaje „zaliczona”);
• kara umowna alternatywna (gdy wierzycielowi przysługuje wybór dochodzenia kary umownej albo odszkodowania na zasadach ogólnych);
• kara umowna kumulatywna (gdy wierzyciel może dochodzić zarówno kary umownej, jak i odszkodowania na zasadach ogólnych).

Koniecznym elementem kary umownej jest dokładne określenie okoliczności, w związku z których wystąpieniem naliczenie kary umownej staje się możliwe (np. zwłoka w wykonaniu budowy). Ponadto, zastrzeżenie kary umownej musi wskazywać na kwotę – co najmniej możliwą do ustalenia w momencie zawierania umowy (np. kara umowna w wysokości 2.000 zł lub kara umowna w wysokości 5% wynagrodzenia wykonawcy)

Funkcje kary umownej

1. kompensacyjna (odszkodowawcza) – jako tzw. zryczałtowane odszkodowanie;

2. represyjna – kara za niewykonanie lub nienależyte wykonanie umowy;

3. prewencyjna – mobilizująca do prawidłowego wykonania umowy;

4. symplifikacyjna (upraszczająca) – wierzyciel nie musi wykazywać wysokości szkody, a jedynie istnienie ważnego zastrzeżenia umownego i fakt niewykonania lub nienależytego wykonania umowy.

Co jeśli szkody nie ma albo jest wyższa niż kara umowna?

Wystąpienie szkody nie jest przesłanką dochodzenia kary umownej. Oznacza to, że brak szkody po stronie wierzyciela NIE zwolni dłużnika od zapłaty kary umownej^[1]. Brak wystąpienia szkody lub wystąpienie szkody dużo mniejszej niż zastrzeżona kara umowna może być jedynie podstawą do dokonania PRZEZ SĄD miarkowania kary umownej. Wysokość kary umownej nie może być zatem „abstrakcyjnie” wysoka, bowiem pojawi się wówczas możliwość oceny takiej kary umownej jako rażąco wygórowanej i podlegającej miarkowaniu.

Miarkowanie kary umownej należy do sądu. Wówczas należy w procesie zakwestionować wysokość kary umownej i wskazać, dlaczego.

Co do zasady, zgodnie z art. 484 kodeksu cywilnego, kara umowna należy się wierzycielowi w zastrzeżonej na ten wypadek wysokości bez względu na wysokość poniesionej szkody. Żądanie odszkodowania przenoszącego wysokość zastrzeżonej kary nie jest dopuszczalne, chyba że strony inaczej postanowiły. Zatem, jeśli szkoda, którą strona poniosła w wyniku niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania jest wyższa niż zastrzeżona kara umowna, aby istniała możliwość dochodzenia całej kwoty poniesionej szkody – umowa musi przewidywać, że możliwe jest dochodzenie odszkodowania przenoszącego wysokość kary umownej.

Jeśli w umowie znajduje się tylko zastrzeżenie kary umownej, ale nie wpisano uprawnienia do dochodzenia wyższego odszkodowania, wierzyciel nie będzie miał takiej możliwości! Wiąże się to z jedną z funkcji jaką pełni kara umowna tj. odszkodowawczą. W tym przypadku kara umowna będzie pełnić funkcję zryczałtowanego odszkodowania.

Przykładowe postanowienie umowne:

„w przypadku zwłoki w wykonaniu prac przez X, Y będzie przysługiwała kara umowna w wysokości 1 % wynagrodzenia za każdy dzień”;

„w przypadku uchylania się przez X od zawarcia umowy przyrzeczonej w określonym terminie, Y będzie przysługiwała kara umowna w wysokości 30.000 zł”

Jak dochodzić zapłaty kary umownej?

Jeśli zaszło zdarzenie, z którym wiąże się zastrzeżona w umowie kara umowna (np. wystąpiła zwłoka w wydaniu nieruchomości przez dewelopera), należy w pierwszym kroku wezwać drugą stronę do dobrowolnej zapłaty kary umownej wskazując jej podstawę prawną (postanowienie umowne), zdarzenie, które wystąpiło (np. zwłoka wynosząca 45 dni), a także kwotę do zapłaty z wyznaczeniem odpowiedniego termin na zapłatę (tj. racjonalnego terminu np. 7-14 dni od dnia odebrania pisma). Jeśli w tym czasie kara umowna nie zostanie zapłacona możliwe jest wystąpienie z żądaniem na drogę sądową tj. skierowanie do sądu powszechnego pozwu o zapłatę (w najbliższym czasie powstanie artykuł o pozwach, tam będzie więcej informacji jak się do tego zabrać).

Kiedy kara umowna może być nieważna?

Jak wskazałam już powyżej, kara umowna może dotyczyć tylko zobowiązań niepieniężnych. Zastrzeżenie jej za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania pieniężnego np. brak zapłaty, co do zasady będzie powodować nieważność takiego postanowienia. Może się jednak zdarzyć, że strony nieprawidłowo formułując zastrzeżenie umowne tak naprawdę miały na myśli odsetki za opóźnienie w płatności – w tej sytuacji sąd będzie dokonywał wykładni woli stron umowy. 

Kara umowa jest często zastrzegana za odstąpienie od umowy – w tym wypadku także trzeba mieć na względzie, iż jeśli do odstąpienia od umowy doszło wskutek braku płatności kontrahenta (niewykonania zobowiązania pieniężnego) – zastrzeżenie takiej kary umownej również nie jest dozwolone^[2]. W innym przypadku, co do zasady kara umowna za odstąpienie od umowy jest dopuszczalna^[3].

Czy można bronić się przed roszczeniem o zapłatę kary umownej?

Kara umowna zawsze powiązana jest z winą dłużnika. Oznacza to, że dłużnik może się „ekskulpować” wykazując, że nie ponosi odpowiedzialności za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania – wówczas nie będzie można dochodzić kary umownej^[4]. 

W związku z powyższym, dłużnik nie będzie odpowiadał za tzw. zwykłe opóźnienie w wykonaniu zobowiązania – wynikające np. z siły wyższej. Dłużnik odpowiadał będzie jedynie za ZWŁOKĘ, która jest tzw. kwalifikowanym opóźnieniem – tj. zawinionym. Musi zatem zaistnieć wina w wystąpieniu opóźnienia, z tym, że w prawie cywilnym istnieje domniemanie winy (a zatem też domniemanie zwłoki) – to dłużnik musi się bronić. 

Jeśli nas pozwano, powinniśmy w odpowiedzi na pozew wnosić o oddalenie powództwa wskazując na twierdzenia oraz dowody na ich poparcie świadczące, że nie ponosimy winy w wystąpieniu zdarzenia objętego karą umowną. Wina w prawie cywilnym ma szerokie ujęcie tj. należy nie tylko wykazać, że nie występuje wina umyślna, ale także nieumyślna przejawiająca się w lekkomyślności lub niedbałości.

Może się także zdarzyć, że kara umowna jest po prostu nieważna, co opisano już powyżej – wówczas także należy tę okoliczność podnosić broniąc się przed żądaniem zapłaty kary umownej.

^[1] Uchwała SN III CZP 61/03

^[2] Uchwała SN III CZP 3/19

^[3] Wyrok SN IV CSK 401/10

^[4] Wyrok SN III CK 446/02